Çalışma yaşamının ihtiyaçları, bazı durumlarda günlük haftalık çalışma sürelerinin aşılması sonucunu kaçınılmaz olarak doğurmaktadır işte bu durum kanunda belirtilen normal çalışma sürelerinin dışında çalışmaya devam edilmesine, başka bir değiş ile fazla çalışmaya yol açmaktadır.
Çalışanların ‘mesai yapmak’ dedikleri fazla çalışma, 4857 sayılı iş kanununun 41-43. maddeleri arasında düzenlenmiş olup, iş kanunun 41. maddesinde fazla çalışma, ‘kanunda yazılı koşullar çerçevesinden, haftalık 45 saatti aşan çalışmalardır.’ şeklinde; aynı maddenin 3. fıkrasına göre ise fazla süre ile çalışma ‘haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar’ şeklinde tanımlanmıştır.
Yine aynı maddede, 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmaların fazla çalışma sayılamayacağı belirtilmiştir.
Keza, 16.14.2004 tarihli iş kanununa ilişkin fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yönetmeliğinin 3. maddesinde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma şu şekillerle tanımlanmıştır;
A ) Fazla çalışma: İş kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,
B ) Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saatte kadar yapılan çalışmaları ifade eder.
Fazla Çalışmanın Şartları
A ) Fazla Çalışmanın varlığı
İş kanunun 41. maddesinde fazla çalışma nedenleri şu şekilde belirtilmiştir. ‘ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin arttırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir.’
B ) İş Verenin Talebi
Fazla çalışmanın yapılabilmesi, öncelikle iş veren iradesinin bu yönde olmasını gerektirir. İş verenin talimatı veya bilgisi olmak sızın, işçinin kendiliğinden fazla çalışma yapması, fazla çalışma ücretine hak kazandırmaz. İş veren iradesinin zımni olması da mümkündür. Şöyle ki, işçinin fazla çalıştığını bilmesine rağmen bu duruma ses çıkarmayan iş verenin, talimatı ve bilgisi olmak sızın işçinin kendiliğinden fazla çalışma yaptığı savını ileri sürmesi mümkün değildir.
İş verenin zımni veya açık bir şekilde fazla çalışma talebinde bulunmamasına rağmen işçi fazla çalışırsa, iş verenin mal varlığında yarattığı zenginleşme oranında iş veren aleyhinde sebepsiz zenginleşme hakkının bulunduğunu düşünmekteyiz.
C ) İşçi Onayı
İş kanununu 47/7 de fazla sürelerle çalışmak için İşçinin onayının alınması gerektiği açıkça belirtilmiş, fazla çalışma ile ilgili ise onaydan bahsedilmemiştir. Ancak, fazla çalışma yönetmeliğinin 9. maddesinde ‘ fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla süreli çalışma için bu onay aranmaz.
Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır. Şeklinde hüküm bulunmaktadır.
Fazla çalışmayla ilgili olarak işçinin onay verme zorunluluğu hususuna gelince; Bir görüşe göre işçinin onay verme zorunluluğu bulunmamaktadır. Şu halde, fazla çalışmaya onay vermeyen işçinin iş akdi, haklı nedenle feshedilmeyecektir.
Diğer bir görüşe göre, üretimin arttırılması amacı ile yaptırılması istenen fazla çalışmanın işçi tarafından geçerli olmayan bir sebeple reddedilmesi, iş yerinin daha verimli çalışmasına karşı koymak anlamını taşıyacağından, böyle bir durumda, iş kanununun 22. maddesi uyarınca iş akdi bildirim öneline uymak sureti ile feshedilebilir.
D ) Fazla Çalışma Yasaklarının Bulunmaması
İşçinin fazla çalışma yapabilmesi için fazla çalışma yasaklarının da bulunmaması gereklidir. Fazla çalışma yasakları iş kanununun 41/6 şu şekilde belirtilmiştir; ’63. maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.’ keza, fazla çalışma yönetmeliğinin 7 ve 8. maddelerinde de fazla çalışma yapılmayacak işler belirtilmiştir. Adı geçen yasaklar, fazla çalışma yapılamayacak işler ve fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler olarak 2 alt başlık halinde belirtilebilir.
a. Fazla çalışma yapılamayacak işler
i) iş kanununun 63. maddesi son fıkrası uyarınca sağlık kuralları bakımında günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışması gereken işlerde çalışan işçiler.
Bu işler yönetmeliğin 4. fıkrasında sayılmıştır.
ii) Gece döneminde yapılan çalışmalar.
iii) Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanların da çalıştırılan işçiler.
b. Fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler.
i) 18 yaşını doldurmamış işçiler.
ii) Sağlıklarının elvermediği hekimin raporu ile belgelenen işçiler.
iii) Yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler .
İV) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.